Aleksander Tomaszewski (1891-1970)
Aleksander Tomaszewski urodził się 23 listopada 1891 we Wrześni. Przyszedł na świat jako siódme z jedenaściorga dzieci Andrzeja (15 listopada 1854 – 16 marca 1944) – mistrza obuwnika i Józefy z Nowickich (16 stycznia 1860 – 6 kwietnia 1902). Jego rodzeństwem byli: Salomea (+1880), Franciszek Xawery – polonijny dziennikarz w USA (1881–1976 w USA), Stanisław (+1884), Waleria (1885–1978 w USA), Mieczysław (1886–1977), Tekla – uczestniczka strajku dzieci wrzesińskich w 1901 (1888–1978 w USA), Czesława (1894–1977), Helena (1896–1995), Stanisława (1898–1924), Witold (*+1902).
Naukę rozpoczął w szkole powszechnej we Wrześni. Po strajku szkolnym przeniesiony został do progimnazjum we Wrześni, a w 1908 do gimnazjum w Gnieźnie. Tam wstąpił do Związku Filaretów, w którym pracował jako członek zarządu. Po wykryciu organizacji przez Niemców opuścił gimnazjum w 1911. Następnie przeniósł się wraz z rodzicami do Poznania, gdzie warunkowo przyjęto go do Gimnazjum Fryderyka Wilhelma. Ponownie wstąpił do Związku Filaretów (Towarzystwa Tomasza Zana) i pracował w jego zarządzie do czasu rozpoczęcia studiów medycznych w Berlinie, w 1914. W tym też czasie przyjaźnił się z Mieczysławem Białeckim oraz Władysławem Pniewskim i współdziałał przy organizowaniu harcerstwa, prowadzonego na wzór drużyn strzeleckich. Po przeszkoleniu strzeleckim w Małopolsce, przywiózł 2 karabiny z amunicją i w 1913 rozpoczął szkolenie strzeleckie drużyny harcerskiej.
Podczas studiów na wydziale medycyny w Berlinie, był członkiem tajnej organizacji młodzieży polskiej jako kierownik dzielnicy północnej. 20 lipca 1915 roku został powołany do wojska pruskiego i wcielony do 46, a następnie 50 pułku piechoty, z którym walczył na froncie zachodnim, m.in. pod Verdun, Reims, Cambrai, w Champagne i we Flandrii. W czasie I wojny światowej otrzymał niemiecki Krzyż Żelazny II klasy.
Zdemobilizowany 19 grudnia 1918 jako aspirant oficerski w stopniu kaprala. Wrócił do Poznania, gdzie od grudnia 1918 do lutego 1919 służył jako sekcyjny w 4 Kompanii Bezpieczeństwa.
W lutym 1919 został skierowany do Torunia w celu prowadzenia agitacji i działalności wywiadowczej, także w ramach Organizacji Wojskowej Pomorza. Powrócił do Poznania z końcem lipca 1919 i od sierpnia został przydzielony do formującego się Toruńskiego Pułku Strzelców – późniejszego 63 Toruńskiego Pułku Piechoty. 27 października 1919 roku został mianowany podporucznikiem. Jako dowódca kompanii uczestniczył w zajmowaniu Pomorza. 2 maja wyruszył na front bolszewicki (według stanu na 3 maja 1920 jako adiutant III Baonu ). Brał udział we wszystkich walkach swego pułku – najpierw jako dowódca kompanii, od września do grudnia 1920 jako dowódca batalionu. Za swe czyny, 19 lutego 1921, został odznaczony orderem Virtuti Militari V kl. (nr 2491; Dz. pers. 10/22 ) W uzasadnieniu wymieniono m.in. kilkakrotne powstrzymanie własnych oddziałów przed wycofaniem się i poderwanie ich do zwycięskich akcji, wyniesienie pod ostrzałem rannego oficera z placu boju, przejęcie dowództwa po ciężko rannym oficerze i poprowadzenie batalionu do zwycięskiej akcji pod Drohiczynem 27 września 1920. Po powrocie z frontu wziął udział przy obsadzaniu granicy niemieckiej – do marca 1921.
17 lipca 1921 roku ożenił się z Wandą z Ekowskich (1896–1995) z Lubicza. Wkrótce urodziła im się córka – Ludomiła Helena (1922–2006 Wielka Brytania).
Nadal pozostawał w 63 pp, gdzie 15 sierpnia 1924 awansował na stopień kapitana. W latach 1926–1928 pracował w Dowództwie Okręgu Korpusu Nr VIII w Toruniu, jako kierownik Referatu Personalnego. Później był dowódcą kompanii w 77 Pułku Piechoty. Na zlecenie Wojskowego Biura Historycznego opracował „Zarys historii wojennej 63-go Toruńskiego Pułku Piechoty”, wydany w 1929 w Warszawie w ramach serii wydawniczej „Zarys historji wojennej pułków polskich 1918-1920”.
Od października 1930 roku służył w Korpusie Ochrony Pogranicza w Pułku KOP „Wołożyn”. 1 kwietnia 1931 roku został komendantem Obwodu Przysposobienia Wojskowego w Wołożynie, a od 1 kwietnia do 31 sierpnia 1939 roku komendantem PW i Garnizonu Wołożyn.
Po 17 września 1939 rozpoczęła się ewakuacja miasta – rozstał się z żoną i córką, które zostały wywiezione do Kazachstanu. W dniach 22–23 września 1939 wziął udział w obronie Grodna przed Armią Czerwoną, a w czasie marszu odwrotowego do granicy litewskiej był dowódcą kolumn taborowych pozostawionych bez dowódców. 25 września 1939 przekroczył granicę litewską. Tam został internowany i przebywał w Olicie do 27 października, a następnie w obozie w Kalwarii do 10 lipca 1940. Od 14 lipca 1940 do 29 czerwca 1941 przebywał w obozie jenieckim w Kozielsku, od 2 lipca 1941 do 29 sierpnia 1941 w obozie jenieckim NKWD w Griazowcu.
Do wojska polskiego wstąpił 29 sierpnia 1941 i stacjonował w obozie w Tatiszczewie. Od 18 września 1941 był dowódcą batalionu w Ośrodku Zapasowym 5 Dywizji Piechoty, a od października do grudnia 1941 szefem sztabu. 11 grudnia 1941 roku otrzymał awans na stopień majora. Od 1 stycznia do 30 września 1942 w Ośrodku Zapasowym 5 Dywizji Piechoty pełnił kolejno funkcje dowódcy batalionu, I zastępcy dowódcy Ośrodka i od lipca 1942 obowiązki dowódcy Ośrodka.
W tym też czasie odnalazł swoją rodzinę, którą udało się sprowadzić do polskiego obozu w Dżałał-Abad. Czekała ich jednak kolejna kilkuletnia rozłąka, gdyż córka podlegała służbie wojskowej i po kilku przydziałach, m.in. do Biura Szyfrów w Tel-Awiwie, przyjechała do ojca, do Anglii, dopiero w 1947. Żona zaś była nauczycielką w Masindi – w Ugandzie, do 1948.
W stan nieczynny (na 3 lata) Aleksander Tomaszewski został przeniesiony 30 listopada 1942 rozkazem Dowódcy Armii (Nr 3/42 pkt 8). Po zakończeniu wojny nie zdecydował się na powrót do Polski. Zamieszkał ostatecznie w Godalming, w Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł 23 kwietnia 1970 i tam też został pochowany.
Jego grób został w roku 2020 wpisany decyzją Prezesa IPN do Ewidencji Grobów Weteranów Walk o Wolność i Niepodległość Polski.
Odznaczenia:
- Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari (1922)
- Krzyż Walecznych (1922)
- Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami
- Medal Wojska
- Srebrny Krzyż Zasługi
- Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
- Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
- Srebrny Medal za Długoletnią Służbę
- Brązowy Medal za Długoletnią Służbę
- Krzyż Żelazny II klasy (Cesarstwo Niemieckie)
- The War Medal 1939–1945 (Wielka Brytania)
- The Defence Medal (Wielka Brytania)
Bibliografia:
- Teczka akt personalnych Aleksandra Tomaszewskiego w Centralnym Archiwum Wojskowym, Warszawa – Rembertów;
- Ośrodek KARTA: Indeks Represjonowanych 1939–1956
- Paluszkiewicz M, Szews J., Słownik biograficzny członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850–1918, Poznań 2000
- Rocznik Oficerski 1932, Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1932, s. 52, 906
- Dokumenty w zbiorach rodziny (Adam S. Kaczmarek, Poznań)
- 16. Dywizja jej powstanie organizacja i udział w walkach: w 10-letnią rocznicę istnienia 1919-1929, Jarnuszkiewicz (red.), Grudziądz 1929, ss. 79, 84
Biogram opracował Adam Stanisław Kaczmarek.