Alojzy Nowak (1894 – 1939)
Alojzy Nowak urodził się 20.06.1894 r. w Poznaniu, w Dębcu, a wywodził się z rodziny robotniczej. Rodzicami byli Wawrzyniec i pochodząca z Pniew Weronika z domu Maciejewska. Ojciec był odźwiernym szkolnym, dorabiającym szewstwem na utrzymanie rodziny. Bratem Alojzego był ksiądz Franciszek Nowak, czeszewski proboszcz, znany z powołania 8.12.1918 r. Republiki Czeszewskiej i „najazdu” na Wrześnię 29.12.1918 r.
W 1914 r. ukończył szkołę średnią w Krotoszynie. W sierpniu 1914 r., z chwilą wybuchu I wojny światowej, jako obywatel Cesarstwa Niemieckiego, zmobilizowany został do poznańskiego 47. Pułku Piechoty im. Króla Bawarii Ludwika III (2.Dolnośląski) gdzie służył w 2. Kompanii.
W walkach na froncie zachodnim o Combres – Höhe i Les Eparges (między rzekami Maas i Mosel) toczonych na przełomie kwietnia i maja 1915 r. został lekko ranny. Z początkiem 1917 r. odbył kurs aspirantów oficerskich, po którym został przydzielony do 46. Pułku Piechoty, a więc do pułku, którego III batalion stacjonował we wrzesińskich koszarach. W połowie grudnia 1918 wrócił wraz z pułkiem do macierzystego garnizonu we Wrześni. Krótko po powrocie rozpoczął działalność konspiracyjną przy tworzeniu powstańczych oddziałów.
Tak wspominał Władysław Kubiak (ur. 10.06.1900 r. w Grzybowie, zmarł 9.03.1978 r. W Armii Niemieckiej na froncie od 20.10. do 10.11.1918 r. W powstaniu 1. Pułk Artylerii Polowej):
„Pewnego razu, po przebyciu 40 km marszu w odwrocie z frontu francuskiego, po zawieszeniu broni, do jakiegoś miasta w Nadrenii, chodziło nas kilku Polaków w poszukiwaniu repety i trafiliśmy do kuchni polowej ciężkich karabinów maszynowych. Wyzywaliśmy Niemców za zgotowany nam los (po polsku), za głód i poniewierkę, za wszy, które nas niemiłosiernie rąbały. Nasze przekleństwa podsłuchał jakiś oficer niemiecki i myśleliśmy, że będziemy „leżeć”. Ku naszemu zdziwieniu słyszymy od tego oficera „wy Polusy”, a kiedy potwierdziliśmy, odpowiedział nam: „ja też Polus”. Wywiązała się krótka pogawędka, oficer pytał skąd pochodzimy, jak się czujemy i powiedział nam, że jest dowódcą kompanii ciężkich karabinów maszynowych 46. Pułku Piechoty i pojedziemy razem do Wrześni. Tą rozmową zostaliśmy pokrzepieni na duchu i zamiast trwogi ogarnęła nas radość, że posiadamy sprzymierzeńca, bowiem wyczuliśmy szczerość jego wypowiedzi. Tym niemieckim oficerem w stopniu leutnanta był nieodżałowanej pamięci Alojzy Nowak, bohaterski organizator i wódz Batalionu Wrzesińskiego z Powstania Wielkopolskiego, który padł śmiercią na polu chwały w 1939 roku pod Przasnyszem, z szablą w dłoni na koniu, jako dowódca 13. Pułku Piechoty, kiedy szarżował na czołgi niemieckie w natarciu od północy na naszą stolicę – Warszawę. „
W dniu 27.12.1918 r. ppor. Nowak formalnie został zwolniony z wojska niemieckiego. Będąc u swego brata, Franciszka Józefa, księdza w Czeszewie stworzył zalążki oddziału powstańczego. Z kolei oddział czeszewski posłużył jako podstawa budowy Kompanii Miłosławskiej.
W listopadzie 1918 roku zorganizował kompanie ochrony granicy (Grenzschutz), w skład której wchodził wyłącznie element polski. Kompanie te po ogłoszeniu powstania przekształciły się w Kompanie: Strzałkowską i Borzykowską Wrzesińskiego Batalionu Powstańczego.
Wzywany był na narady wojskowe z udziałem Mieczysława Palucha i Bohdana Hulewicza w Poznaniu wspólnie z Władysławem Wiewiórowskim.
W pierwszych dniach powstania w 1918 r. był dowódcą Kompanii Miłosławskiej, następnie Strzałkowskiej, a później Wrzesińskiej Kompanii Cekaemów, uczestnikiem działań powstańczych we Witkowie, gdzie 29.12.1918 r. dowodząc Kompanią Strzałkowską rozbroił garnizon Grenschutz’u.
Odznaczył się również w bitwie pod Zdziechową. Uczestniczył w przegranej bitwie o Szubin 8.01.1919 r. oraz w wygranej w dniu 11.01.1919 r. Dowodził tam kompanią cekaemów.
Ponieważ zachorował, od dnia 13.01.1919 r. na jego miejsce dowódcą kompanii mianowano jego zastępcę, Józefa Trawińskiego, który w dniu 21.01.1919 r. przybył na front nadnotecki. Alojzy Nowak został skierowany na kierunek jarociński, gdzie po połowie stycznia dowodził 4. Kompanią Jarocińską, dokąd przeszła część powstańców wrzesińskich. Oddział ten przybył w dniach z 4 na 5 lutego pod Rawicz, na pomoc w drugiej bitwie o to miasto, a potem brał udział w walkach pod Osieczną i Lipnem. 4 lutego przybyły do Roszówka, Zakrzewa i Miejskiej Górki baon jarociński w sile 3. i 4. Kompanii (1. Kompania już stała w Zakrzewie). Dowódcą baonu był ppor. Bronisław Kirchner a siedzibą dowodzenia Miejska Górka.
Kolejno kompaniami dowodzili : Jan Klarzyński (1. Kompania), Stanisław Krystofiak (3. Kompania) i Alojzy Nowak (4. Kompania, 110 powstańców, przemianowana na 8. Kompanię II Batalionu 11 PSW). Batalion w całości wcielono do 11. Pułku Strzelców Wielkopolskich.
Obecność w kompanii jarocińskiej wynikała prawdopodobnie stąd, że był to batalion zapasowy Infanterie Regiment nr 46, do którego Alojzy Nowak będąc w Armii Niemieckiej należał.
Alojzy Nowak walczył też pod Budzyniem. Po powstaniu, objąwszy dowództwo II baonu 4. Pułku Strzelców Wlkp., dokończył i uzupełnił organizację podległych mu oddziałów (późniejszy 58. Pułk Piechoty Wlkp.). Energiczny i waleczny, troszczył się o potrzeby swoich żołnierzy. Dowodził baonem przez blisko półtora roku, a w wojnie z bolszewikami, 20.08.1919 r. dowodzony przez niego batalion zdobył miasto Osipowicze na Białorusi. Wkrótce po wyparciu, w czasie odwrotu batalion został otoczony przez pułki sowieckie. Po krwawych walkach por. Nowak zdołał wyprowadzić z okrążenia swój oddział. W bitwie pod Swisłoczą nad Berezyną został raniony. W grudniu 1920 roku na własną prośbę skierowany na Górny Śląsk, gdzie zasilił swymi zdolnościami i doświadczeniem powstańców śląskich. Jego zapał i poświęcenie zostało szybko dostrzeżone. Jako jeden z najwybitniejszych organizatorów, pod pseudonimem „Neugebauer”, zajmował się tworzeniem i szkoleniem oddziałów powstańczych. Kierował IV Inspektoratem Dowództwa Obrony Plebiscytu w powiatach lublinieckim i oleskim.
W kwietniu 1921 r. objął dowództwo Grupy Operacyjnej „Północ” (zastępca J. Grey, sztab J. Wyglenda ps. Traugutt), która liczyła 9 544 powstańców. Kwatera sztabu mieściła się w Tworogu. Nowak dowodził swoją grupą przez całe powstanie. Jej obszar działania rozciągał się w półksiężycu od Koźla przez Opole, Olesno, Lubliniec po Tarnowskie Góry. Zadaniem grupy Północ była obrona powiatów oleskiego, lublinieckiego, tarnogórskiego i strzeleckiego. Powstańcy opanowali powiat tarnogórski (miasto było blokowane), powiat lubliniecki z Olesnem i Lublińcem. Zdobyto Dobrodzień i powiat strzelecki.
Grupa dzieliła się na trzy podgrupy, a w jej skład wchodziły:
- 7. Pułk Piechoty (strzelecki) (8 batalionów) – dowódca kpt. Krzysztof Konwerski ps. „Harden”, ur. w Wielkopolsce, następnie kpt. Teodor Kulik ps. „Bogdan” – powstańcy z pow. strzeleckiego, toszeckiego, kozielskiego, prudnickiego
- 8. Pułk Piechoty (tarnogórski) (5 batalionów) – dowódca mjr. Feliks Ankerstein ps. „Butrym”, ur. w Piaskach k. Będzina – powstańcy z pow. tarnogórskiego, lublinieckiego i oleskiego
- 9. Pułk Piechoty (lubliniecko – opolski) (początkowo 3 bataliony, później 5 batalionów) – dowódca kpt. Wincenty Mendoszewski ps. „Linke” – powstańcy z pow. opolskiego, lublinieckiego oraz kilkuset ochotników z Wielkopolski i znad Prosny.
- szwadron kawalerii – dowódca por. Józef Jeziorski
- dywizjon artylerii
- pociągi pancerne („Nowak”, „Zygmunt Powstaniec”, „Tadek Ślązak”, „Piast” i in.)
- trzy szpitale polowe (Lubliniec, Koszęcin, Toszek)
źródło: www.naukowy.pl/encyklo.php
W dowód uznania jeden z powstańczych pociągów pancernych nazwano jego imieniem. Po zakończeniu walk o Śląsk wrócił do pułku do Poznania jako dowódca batalionu. W marcu 1921 r. otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari.
Po powstaniu szkolił się w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Kurs ten ukończył w lutym 1922 r. Został w stopniu kapitana dowódcą II Batalionu 58. Pułku Piechoty. Zakończył służbę w Powstaniu, a później w Armii Wielkopolskiej w dniu 16 marca 1923 r.
W 1928 r. został mianowany na stopień majora i przydzielony do 5. Pułku Piechoty Legionów w Wilnie, na stanowisko dowódcy I Batalionu.
W styczniu 1934 r. awansowany na stopień podpułkownika, został zastępcą dowódcy 33. Pułku Piechoty w Łomży. 18.11. 1938 r. objął dowództwo 13. Pułku Piechoty w Pułtusku. W kilka miesięcy przed wybuchem wojny dołożył wszelkich starań, aby umocnić teren przedmościa pułtuskiego.
Na czele 13. Pułku Piechoty walczył w kampanii wrześniowej 1939 r. Prowadził swój oddział w bój pod Zaborowem i Borzęcinem. Następnie walczył w obronie Modlina. Poległ przeszyty serią cekaemu w dniu 21 września 1939 r. w czasie walk pod Łomną, w okolicach wsi Kaliszki, prowadząc osobiście swój pułk do ataku. Jego zwłoki zostały wyniesione z pola bitwy i pochowane pod ścianą kościoła w Kazuniu Polskim. Skromne uroczystości pogrzebowe, zakończone salwą honorową, odprawił przed kościołem garnizonowym w Kazuniu kapelan polowy ks. Stefan Zielonka.
Ciało ppłk. Nowaka zostało pochowane pod wschodnią ścianą tego kościoła, skąd 20.02.1952 r. jego prochy zostały ekshumowane do grobu na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera B 10, 7 rząd, 12 grób, numer ewidencyjny pogrzebu 566/52).
29.09.1939 r. dowódca Armii „Warszawa”, gen. dyw. Juliusz Rómmel odznaczył go pośmiertnie Krzyżem Złotym Orderu Wojennego Virtuti Militari. Uchwałą Rady Narodowej MiG w Pułtusku z dnia 6.02.1985 r. ulica Stodolna w Pułtusku, została przemianowana na ulicę „Ppłk. Alojzego Nowaka”. W 2001 r. decyzję o nadaniu nazwy ulicy imieniem Alojzego Nowaka podjęła Rada Miasta i Gminy Wrześni.
Ożenił się w 1926 r. z Marią Ganke, lekarką z Poznania. Maria Ganke (1894 – 1969), urodzona we Wrocławiu, była jedną z pierwszych absolwentek Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego (promocja 27.09.1922 r.), asystentką w klinice chorób wewnętrznych w Szpitalu Miejskim przy ul. Szkolnej. Mieszkała przy ul. Łąkowej 7. W małżeństwie zawartym 18.03.1926 r. urodziło się dwóch synów: Lech (lekarz w Poznaniu) i Ludomir (lekarz weterynarii). Syn Ludomir przez dłuższy okres czasu pracował w Strzałkowie, zatrudniony w miejscowym punkcie weterynaryjnym, był działaczem społecznym. Ze Strzałkowa wyprowadził się do Konina.
Awanse Alojzego Nowaka:
- dekretem Naczelnej Rady Ludowej nr 174 z 25.07.1919 r. został przyjęty do wojsk wielkopolskich i mianowany podporucznikiem ze starszeństwem od dnia 1.05.1915 r.,
- dekretem L 2355 z dnia 14.10.1920 r. został awansowany na stopień kapitana z dniem 1.04.1920 r.,
- stopień majora uzyskał w dniu 18.02.1928 r. ze starszeństwem od 1.01.1928 r. i 54 lokatą w korpusie oficerów piechoty,
- stopień podpułkownika uzyskał w 1934 r.
Odznaczony:
- pośmiertnie Krzyżem Złotym Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 00130 jako pułkownik w 13. Pułku Piechoty,
- Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 2318 jako podporucznik w 58. Pułku Piechoty, przyznanym w dniu 19.02.1921 r.
- Krzyżem Niepodległości z Mieczami (Monitor Polski” nr 140 z 1938 r.),
- Krzyżem Niepodległości nadany 15.09.1933 r.,
- Krzyżem Walecznych – dwukrotnie,
- Złotym Krzyżem Zasługi,
- pośmiertnie Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, uchwała Rady Państwa nr 07.30-0.950 z dnia 30.07.1964 r.,
- Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi,
- Medalem Pamiątkowy „Za Wojnę 1918 – 1921”,
- Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.
Biogram opracowany przy pomocy wnuka Jerzego Zbigniewa Nowaka.
